Compacte rijkdom in de Betuwe

Het stationsgebouw van Geldermalsen is een markante verschijning in de agrarische omgeving van de Betuwe. Net na de bouw was het van een in deze streek ongekende maat en schaal en nog altijd komt de grootte van het gebouw op de reiziger als vreemd over. Waarom zo’n imposant gebouw aan de rand van een bescheiden plaats als Geldermalsen?

Hier kruisten vanaf 1886 twee belangrijke spoorlijnen, wat deze plek kortstondig tot één van de belangrijkste knooppunten in het Nederlandse spoorwegnetwerk maakte. Van en naar het dorp zelf en de landelijke omgeving werden maar weinig reizigers verwacht - de meeste passagiers stapten alleen over. Speciaal voor deze plek werd een volkomen nieuw type station ontworpen: een eilandstation, met een hoofdgebouw op het eilandperron. Korte looproutes dwars door het gebouw garandeerden een snelle overstap, een omlopende stationsoverkapping, royale wachtkamers en een grote restauratie een comfortabel verblijf. Alle gevels werden door de ontwerpers van de Staatsspoorwegen net zo monumentaal ontworpen, het gebouw moest immers voor de overstappers van beide zijden representatief overkomen.   

Compacte rijkdom

Architect Joost Ruland is met zijn team verantwoordelijk voor de recente restauratie van het gebouw. Ruland: ‘Het unieke van station Geldermalsen is de compacte rijkdom. Het is voor deze plek niet alleen buitensporig gedecoreerd, maar er is ook nog veel intact’. Dat laatste is te danken aan het feit dat het station al enkele jaren na de bouw haar belangrijke status verloor. Door de jaren heen werden bescheiden ingrepen aan het stationsgebouw gepleegd, grote veranderingen waren immers niet nodig. De laatste decennia trad het verval in. De belangrijkste stationsruimtes stonden leeg. De rijkdom in het interieur was er weliswaar nog, maar inmiddels verstopt achter verlaagde plafonds, voorzetwanden of dikke lagen verf.   

Monumentale waarden

Het voornaamste doel van de restauratie was het op orde brengen van de basis zodat het gebouw klaar is voor herbestemming. De situatie net na oplevering in 1886 was het uitgangspunt. Dat was best lastig, want veel van de originele detailtekeningen ontbraken en ook goede historische foto’s waren schaars. Belangrijk was het ‘terugwinnen’ van de meest rijke en representatieve ruimtes door ze zorgvuldig te restaureren, een functie te geven, en daarnaast zichtbaar te maken voor reizigers, aldus Ruland. Zo zijn de dichte sparingen in de gevel van de oude 3e klasse wachtkamer open gemaakt, zodat voorbijgangers er zicht op hebben. Het bleke grijs en wit van het houtwerk van kozijnen en daken is vervangen door warm okergeel en roodbruin, de originele tinten die na kleurenonderzoek tevoorschijn kwamen. Het effect is direct duidelijk: de oorspronkelijke samenhang keerde terug in het gevelbeeld. Joost Ruland: ‘De kleuren van het houtwerk komen weer overeen met de kleuren van het zandsteen en het bijzondere metselwerk in de gevels’. Naast de restauratieve ingrepen maken kleine aanpassingen in de daken en gevels het gebouw toekomst-proof. Een slimme zet, want niet alleen zijn zo de monumentale waarden intact gebleven, het levert een flexibel raamwerk op voor verschillende soorten functies, van horeca tot kantoor.  

Actief gebruik

Voor de reiziger is de oorspronkelijke logica en samenhang van het markante stationsgebouw van Geldermalsen weer te beleven, althans vanaf de buitenzijde. De restauratie is geslaagd, maar voor een geslaagde herbestemming is meer nodig. De historische waarde van een station zit hem niet alleen in de stenen, maar ook in het actieve gebruik van het gebouw. Door een veranderend gebruik zijn een groot aantal oude stationsgebouwen in het verleden buitenspel gezet. Het is de uitdaging om die weer een logisch onderdeel uit te laten maken van een stationsgebied en zelfs van een stad of dorp. In Geldermalsen draait de ‘stationshuiskamer’ in het oude plaatskaarten- en telegraafkantoor gelukkig op volle toeren. De imposante wachtkamer voor de 1e en 2e klasse echter heeft slechts een tijdelijke functie gekregen als kantoorruimte. Een laatste ruimte wacht nog op verhuur. ‘The stage is set’, nu nog op zoek naar de levendigheid die bij dit belangwekkende gebouw hoort.   

Voor de beschrijving van de geschiedenis van het station is gebruik gemaakt van de waardestelling van het gebouw, in 2014 opgesteld door bureau SteenhuisMeurs.