De kwaliteit van een standaard

Station type Beilen is niet het meest tot de verbeelding sprekende ontwerp dat de NS heeft voortgebracht. Het is een degelijk maar sober ontwerp van spoorbouwmeester Cees Douma.

Douma heeft zeer veel voor de NS betekend, hij was van 1960 tot 1997 betrokken bij het ontwerp van stations, de huisstijl en het maken van beleid. Bovendien schreef hij vanaf het begin van zijn NS-loopbaan veel over stationsgebouwen en publiceerde hij verschillende overzichtwerken van de stationsarchitectuur in Nederland. Na zijn pensioen schreef hij een dik standaardwerk over de stationsarchitectuur van 1938 tot 1998. Douma was de eerste architect in  dienst van de NS die een echt project heeft gemaakt van de geschiedschrijving van de architectonische ontwikkelingen in de Nederlandse stationsbouw. Hij heeft zo vooral binnen de NS, maar ook daarbuiten, een bewustzijn gecreëerd over de rijkdom van de NS-architectuur en het belang van het behoud van die rijkdom.

Het besef dat ook de 19e eeuwse architectuur kwaliteit en schoonheid bezit is iets dat zich in de architectuurwereld in het algemeen en ook bij Douma langzaam ontwikkelde; zijn generatie modernistisch en functionalistisch geschoolde architecten had daar weinig oog voor. Over de nogal rigoureuze  sloop van de 19e eeuwse standaardstations zei hij (namens de NS) achteraf spijt te hebben maar op het moment zelf wilde men bij de NS zo snel mogelijk af van de gebouwtjes waarvan men de architectuur achterhaald vond, de stijl onwaarachtig en die bovendien in een verwaarloosde en bouwvallige staat verkeerden. Men wilde moderniteit en efficiëntie uitstralen en ontwikkelde daarom in de jaren zeventig dan ook een nieuwe huisstijl met bijpassend logo.

De negentiende-eeuwse standaardstations maakten onder andere plaats voor het standaardtype Beilen. Veel mensen begrepen niet waarom de mooie ouderwetse stationnetjes moesten wijken voor de saaie bakstenen en glazen dozen die ervoor in de plaats kwamen. Grootse of opvallende architectuur was ook niet de ambitie in type Beilen. De NS  verkeerde in een periode van neergang in aantallen reizigers en op financieel gebied. Het autobezit nam in deze tijd een grote vlucht; de oliecrisis van 1979 was nog ver weg en de vrijheid van het reizen met je eigen auto was voor een groot deel van de reizigers veel aantrekkelijker dan het reizen per trein. Het is dus niet verwonderlijk dat men flink moest bezuinigen op de gebouwen, ook gezien het feit dat de overheid het tekort op de begroting van de NS aanvulde. Een sobere architectuur was daarom logisch en sloot overigens ook aan bij de algemene tendens in de architectuur die meer aandacht had voor de bewoners en gebruikers dan voor visueel vertoon.

Type Beilen is een versoberde versie van eerdere, architectonisch opvallendere en in rijkere materialen uitgevoerde standaardstations. Toch is één van de verassingen dat het onderzoek naar dit stationstype opleverde dat er bij nader inzien meer architectonische ambitie in zit dan op eerste gezicht lijkt. Een voorbeeld is de manier waarop de grote, nogal dominante dakbalken van gelamineerd hout een hoofdmotief vormen in het ontwerp. Het subtiel aangebrachte raamstrookje tussen de balken op de kopse achterkant is een ander voorbeeld, net als het schrootjesplafond dat doorloopt van binnen naar buiten onder de luifels, waarmee op typisch modernistische wijze binnen en buiten met elkaar worden verbonden. Wie goed kijkt ziet dat de sobere gebouwtjes zeer vakkundig zijn ontworpen, met een grote mate van precisie en aandacht. Het standaardtype Beilen is een belangrijk hoofdstuk in het verhaal van de stationsarchitectuur in Nederland, omdat het laat zien dat het architectonische ontwerp zich diep in het systeem had ingebed, en niet slechts naar voren kwam bij de prestigieuze objecten .

De aanleiding om juist het bescheiden stationstype Beilen te onderzoeken op haar cultuurhistorische kwaliteiten, was het feit dat steeds meer van deze stationnetjes van functie veranderden. De stationsfunctie krimpt steeds verder door de introductie van kaartapparaten en reizen op saldo. Een heel aantal van de stationsgebouwtjes hebben de laatste jaren dan ook een nieuw leven gekregen als horecagelegenheid, winkeltje of bijvoorbeeld VVV-kantoor. Een deel van de gebouwen functioneert nog steeds als station en zal dat voorlopig blijven doen, maar vaak samen met hele andere functies dan veertig jaar geleden. In het kader van het programma ‘Prettig wachten’ dat tot doel heeft een aantal kleine en middelgrote stations aantrekkelijker te maken en zo meer reizigers aan te trekken worden ook stations van het type Beilen aangepast en opgewaardeerd.

Geïnspireerd door het onderzoek naar de cultuurhistorische waarden van de naoorlogse stationsarchitectuur, heeft de NS besloten om ook deze ruimtevraag als een echte ontwerpopgave aan te pakken. Het vanwege haar principiële benadering van het ontwerp gerenommeerde architectenbureau Kempe-Thill kreeg de opdracht een nieuw ‘standaardontwerp’ te maken voor de verbouwing of aanpassing van de stationsgebouwen voor nieuwe functies. En dat is eigenlijk een onverwachte maar zeer interessante beslissing van het spoorbedrijf, die heel erg ‘in de geest’ van Douma is. De herontdekking van de cultuurhistorische waarden van de grotere, monumentale stations, heeft zich kennelijk diep in het systeem van de huidige NS ingebed, net zoals de noodzaak van goede architectuur dat in de jaren vijftig en zestig deed. Het belang – en de ontwikkelpotenties – van de historische kwaliteiten ziet men niet alleen meer bij de grotere gebouwen, maar nu ook in het ‘plankton’, de talloze eenvoudige, sobere maar degelijke en heldere standaardstations van Beilen en aanverwante typen.

Het is verheugend te weten dat deze stationnetjes toch op hun waarde worden geschat en niet zoals de 19e eeuwse standaardstations in de jaren zeventig, het gevaar lopen rücksichtslos te worden afgebroken. 

Wouter Vanstiphout / Crimson Architectural Historians